Τετάρτη 10 Ιανουαρίου 2018

Ζήλεια ανάμεσα στα αδέλφια

Την αδελφική σχέση την έχουν περιγράψει, την έχουν υμνήσει, την έχουν τραγουδήσει, έχουν πλάσει ιστορίες και μύθους γι αυτήν, έχει αναδειχθεί μέσα από αναφορές θρησκειών, επιστημόνων και ψυχαναλυτών. Το γιατί είναι μάλλον προφανές, αφού η σχέση ανάμεσα στα αδέρφια είναι ομολογουμένως ιδιαίτερη.

Η αδελφική σχέση είναι μια σχέση στην οποία οι εμπλεκόμενοι δεν έχουν με κανένα τρόπο επιλέξει ο ένας τον άλλον και όμως είναι προδικασμένο οι άνθρωποι αυτοί να ζήσουν κάτω από την ίδια στέγη, να βιώσουν κοινές εμπειρίες, να έχουν δια βίου κοινές αναμνήσεις, να μοιραστούν την πολύτιμη γονεϊκή αγάπη.

Δεν είναι λίγες οι φορές που ο γονιός χαριτολογώντας περιγράφει τη σχέση των παιδιών του «σαν το σκύλο με τη γάτα» και άλλες πάλι που αναρωτιέται «μα γιατί τσακώνονται συνέχεια»;

Επιστήμονες που μελέτησαν το ανθρώπινο ψυχικό όργανο μίλησαν για έναν αέναο ανταγωνισμό μεταξύ των αδελφών ο οποίος έχει τις ρίζες του στη ζήλεια. Σε μια αμφίδρομη διαδρομή, η ζήλεια οδηγεί σε ένα διαρκή ανταγωνισμό και αντιπαλότητα.

Κατά την άποψη του Freud, υπάρχει πολύ λίγη αγνή αγάπη μεταξύ αδελφών και η σχέση τους είναι κατά βάση ανταγωνιστική για να κερδίσουν την προσοχή των γονέων και βασίζεται στη ζήλεια.

Ο Adler περιέγραψε τη ζήλεια μεταξύ αδελφών σαν αγώνα διάκρισης, ενώ ο Levy εισήγαγε τον όρο «αδελφικός ανταγωνισμός» ισχυριζόμενος ότι «η επιθετική συμπεριφορά σ’ ένα νέο μωρό ήταν τόσο τυπική που ήταν ασφαλές να πει κανείς ότι ήταν κοινό χαρακτηριστικό της οικογενειακής ζωής».

Όταν ο Λακάν περιέγραψε το «σύμπλεγμα της παρείσφρησης», αναφερόταν ουσιαστικά στην εμπειρία που βιώνει το άτομο όταν βλέπει ομοίους του να συμμετέχουν στην «οικιακή σχέση», δηλαδή όταν γνωρίζει αδελφούς.

Η ζήλεια αρχίζει ως ζωικό ένστικτο.

Στο ζωικό βασίλειο πολλά είναι τα είδη που σκοτώνουν τα αδέλφια τους για να επιβιώσουν.

• Ο καρχαρίας-τίγρης, του οποίου τα έμβρυα τρώνε τα αδέρφια τους ενώ αυτά είναι ακόμη αγέννητα.
• Προνύμφες κάποιου είδους σαλαμάνδρας τρώνε τα αδέλφια τους προκειμένου να μειωθεί ο ανταγωνισμός για εύρεση τροφής.
• Νεοσσοί επίσης κτυπούν με το ράμφος τους νεότερα αδέλφια τους μέχρι να τα οδηγήσουν στο θάνατο. Και αυτά είναι μόνο λίγα παραδείγματα.

Κατά το γενικό κανόνα όταν ένας άνθρωπος έρχεται στον κόσμο ζει μία αποκλειστική σχέση με τους γονείς του.

Σε πρώτο χρόνο βιώνει την εμπειρία της αποκλειστικής σχέσης με τη μητέρα και στη συνέχεια με τον πατέρα. Αυτός ο δεσμός που δημιουργείται με το πρόσωπο φροντίδας λειτουργεί καταλυτικά στη δόμηση και διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας. Κάθε παιδί έχει αισθανθεί την ανάγκη να είναι μοναδικό στα μάτια των γονιών, όσα αδέλφια και να έχει. Ο Freud αναφέρει σχετικά, ότι αν κάποιος έχει υπάρξει ο αδιαμφισβήτητος αγαπημένος της μητέρας, κρατάει για τη ζωή του αυτό το αίσθημα της κατάκτησης, αυτή την αυτοπεποίθηση της επιτυχίας, η οποία συχνά επιφέρει πράγματι την επιτυχία.

Ο ερχομός όμως ενός αδελφού ή αδελφής στη ζωή ενός παιδιού βιώνεται ως μια βίαιη αλλαγή, μια ανεπιθύμητη είσοδος ενός άλλου που χρίζεται ως ο υπεύθυνος για τη ρήξη αυτής της τέλεια αποκλειστικής σχέσης. Ο αδελφός ή η αδελφή δεν απειλούν μόνο την αποκλειστική σχέση, αλλά διεκδικούν μια θέση μέσα στην οικογένεια. Είναι μάλλον κατανοητό έχοντας αυτά υπόψη ότι συναισθήματα πρωτόγνωρα βιώνονται από όλα τα μέλη της οικογένειας. Το πρωτότοκο παιδί χάνει τη γη κάτω από τα πόδια του, καθώς το αδελφάκι εύκολα και αβίαστα πετυχαίνει να κερδίσει την αγάπη και την αγκαλιά της μοναδικής μητέρας.

Η ζήλια ξεπηδά κάθε φορά που η μητέρα αγκαλιάζει, χαϊδεύει, φροντίζει, ταΐζει, παίζει το αδελφάκι. Αλλά και η απελπισία που βιώνει το πρωτότοκο παιδί όταν το αδελφάκι το ξυπνά τη νύχτα με τα κλάματά του, αρχίζει να περπατά και του χαλά τα παιχνίδια, δεν καταλαβαίνει πως θα παίξουν από κοινού, είναι λίγοι από τους λόγους που το κάνουν συχνά να ξεσπά με κλάματα και να αναφωνεί “γιατί το έφερες αυτό το μωρό σπίτι μας; θυμάσαι τι ωραία που ήμασταν πριν; τον/ την μισώ!”.

Η ζήλια, επομένως, είναι ένα αναμενόμενο συναίσθημα, φυσιολογικό για τα αδέλφια. Προσπαθώντας να διεκδικήσουν την αγάπη, την αναγνώριση, το θαυμασμό, την επιβράβευση της μητέρας και του πατέρα τα αδέλφια ανταγωνίζονται το ένα το άλλο. Οι μεταξύ τους σχέσεις χαρακτηρίζονται από αντιπαλότητα και ανταγωνιστικότητα συνοδευόμενες από έντονες συναισθηματικές φορτίσεις που εκφράζονται με αρνητικά συναισθήματα.

Η επιστήμη παραδέχεται ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ αδελφών είναι ένα συνηθισμένο φαινόμενο και η αδελφική σχέση επηρεάζει τη δόμηση της προσωπικότητας και της ταυτότητάς μας. Όταν η ζήλια και ο ανταγωνισμός όμως καταλήγουν να βιώνονται ως απειλητικές εμπειρίες καθίσταται αναγκαία η ιδιαίτερη προσοχή, η κατάλληλη διαχείριση από τους γονείς και ενίοτε η παρέμβαση από τους ειδικούς.

Θα έλεγε κανείς ότι το μοίρασμα της μητρικής αγάπης, αυτό που σκιαγραφείται ως τραυματικό και ανεπιθύμητο, είναι αυτό ακριβώς που φέρνει και τα αδέλφια κοντά. Αργά ή γρήγορα κατανοούν ότι έχουν ένα πολύ δυνατό κοινό σημείο: το ενδιαφέρον και την αμέριστη προσοχή και αγάπη των γονέων. Στο πλαίσιο αυτό νιώθουν να ταυτίζονται και έκτοτε μπορούν να χτίσουν μεταξύ τους μια σχέση συμμαχίας, συχνά απέναντι και στον ίδιο το γονιό. Η χρονική στιγμή που η συμμαχία αυτή παίρνει σάρκα και οστά δεν είναι ίδια σε κανένα ζευγάρι ή ομάδα αδελφών. Όσο μοναδικός είναι ο κάθε άνθρωπος, άλλο τόσο μοναδικός είναι ο τρόπος και ο χρόνος που η μετάβαση αυτή λαμβάνει χώρα.

Σε αυτή την αλλαγή η εκάστοτε στάση των γονέων είναι σημαίνουσα. Η παρουσία και κατάλληλη αντιμετώπιση από την πλευρά των γονιών είναι καθοριστικής σημασίας ώστε η ζήλια και ο ανταγωνισμός να δώσουν τη σειρά τους στη συμφιλίωση και την αποδοχή. Η πάροδος του χρόνου και η εμπειρία της γονεϊκής λειτουργίας ευθύνονται για τη διαφορετική στάση των γονέων απέναντι στα παιδιά τους, που μεγαλώνουν σε διαφορετική χρονική στιγμή. Παράλληλα, η ιδιαιτερότητα του κάθε παιδιού αποτελεί την αιτία που άλλοτε συνειδητά και άλλοτε ασυνείδητα μας οδηγεί στο να διαμορφώνουμε μια προτίμηση για το ένα ή το άλλο μας παιδί και κατ’ επέκταση μια πριμοδότησή του στην καθημερινότητα.

Προκειμένου για την καλύτερη δυνατή διαχείριση αυτών των σχέσεων οι γονείς είναι σημαντικό να αποφεύγουν να συγκρίνουν τα παιδιά μεταξύ τους. Κάθε άτομο είναι ξεχωριστό με τα δυνατά και αδύναμα σημεία του και η σύγκριση δε θα μπορούσε ποτέ να λειτουργήσει διευκολυντικά ή να αποτελέσει υγιές κίνητρο για οποιαδήποτε βελτίωση. Αντίθετα η συμπεριφορά αυτή ερμηνεύεται από τα παιδιά ως προτίμηση του γονέα στον αδελφό ή αδελφή. Παράλληλα, οφείλει ο γονιός να θυμάται και να υποστηρίζει την ελεύθερη έκφραση του οποιουδήποτε συναισθήματος εκ μέρους των παιδιών. Με τον τρόπο αυτό αποδεικνύει πως είναι ικανός να αντέξει κάτι που δεν του αρέσει, αλλά είναι και ο καλύτερος τρόπος για να βεβαιώσει στο παιδί την αποδοχή του. Αν κάθε φορά που το παιδί λογοκρίνεται επειδή λέει ότι δεν αγαπά τον αδελφό του, ή βλέπει το γονιό ανίκανο να διαχειριστεί αυτή την πληροφορία και τελικά να χάνει τον έλεγχο εκφράζοντας θυμό ή απογοήτευση και στενοχώρια, τότε η σχέση εμπιστοσύνης και αλληλοσεβασμού διακυβεύεται.

Κάθε γονιός οφείλει να είναι σε επαγρύπνηση και να αναγνωρίσει τα σημάδια της αναδυόμενης ζήλειας που εκφράζονται στην πλειονότητά τους με αλλαγές στη συμπεριφορά του παιδιού.

? Συχνά το παιδί που ζηλεύει φαίνεται να παλινδρομεί. Τείνει να λειτουργεί με έναν τρόπο που συνάδει με συμπεριφορά παιδιού μικρότερης ηλικίας (μιλά μωρουδίστικα, πιπιλάει το δάχτυλό του, ζητά να ταΐζεται, εμφανίζει ενούρηση). Ο στόχος των συμπεριφορών αυτών είναι η πρόκληση της προσοχής των γονιών του και η ενασχόληση τους μαζί του.

? Άλλοτε εκφράζεται επιθετικά. Είτε λεκτικά (κοροϊδίες, υποτιμητικά λόγια, πειράγματα κτλ), είτε σωματικά (χτυπά με πρόθεση να πονέσει και να τραυματίσει το αδελφάκι, σπάει και χαλάει τα παιχνίδια ή αντικείμενα του αδελφού) η αναίτια επιθετικότητα είναι μια ένδειξη που δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητη.

? Επίδειξη ιδιαίτερου θαυμασμού ή αντίθετα πλήρους αδιαφορίας προς τον αδελφό. Όταν το γονεϊκό ζευγάρι και το στενό περιβάλλον απαγορεύει την έκφραση της ζήλιας τα παιδιά στην αδυναμία τους να σταματήσουν να νιώθουν το απαγορευμένο συναίσθημα επινοούν άλλες αποδεκτές μορφές συμπεριφοράς (υπερβολική φροντίδα και υπερπροστασία ή πλήρης αδιαφορία και απάθεια προς το πρόσωπο του αδελφού).

? Αιφνίδιες διαταραχές στη συμπεριφορά. Παρατηρείται όταν ένα παιδί ζηλεύει να εκδηλώνει ξαφνικά συμπεριφορές που μέχρι πρότινος δεν είχε (ξεσπάσματα οργής και θυμού, συχνό και αναίτιο κλάμα, σχολική άρνηση, υπερπροσπάθεια να τα καταφέρει σε όλα, αδιαφορία για τα πράγματα και δράσεις που αγαπά κτλ).

Με αυτές τις συμπεριφορές, λανθάνουσες και μη, το παιδί αναπτύσσει μια συμπτωματολογία προκειμένου να ενεργοποιήσει το γονιό και να σημάνει πως χρειάζεται βοήθεια. Η όποια παρέμβαση είναι καθοριστική, ώστε να μην υπάρξουν σοβαρές επιπτώσεις στον ψυχισμό του παιδιού και η ζήλια να μην εδραιωθεί ως γενικευμένη μορφή συμπεριφοράς.

Καθοριστικής σημασίας είναι η προετοιμασία του κάθε παιδιού, όσον αφορά στη γέννηση του αδελφού ή αδελφής. Η προετοιμασία αυτή είναι σημαντικό να αφορά τόσο στα θετικά όσο και στα αρνητικά της νέας κατάστασης, καθώς η εξιδανίκευση γρήγορα θα έρθει αντιμέτωπη με την πραγματικότητα. Η διαθεσιμότητα του γονιού να συζητήσει, να λύσει απορίες, να αποδεχτεί δύσκολες σκέψεις και συναισθήματα λειτουργούν ανακουφιστικά για το κάθε παιδί που αναμένεται να βιώσει μια τεράστια αλλαγή στη ζωή του. Η οικογένεια αποτελεί τον κατ’ εξοχήν χώρο όπου μαθαίνουμε να διαχειριζόμαστε τις συγκρούσεις, εσωτερικές και εξωτερικές. Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούμε σε αυτό το πλαίσιο είναι καθοριστικός για τον τρόπο με τον οποίο θα λειτουργήσουμε και στις μετέπειτα σχέσεις της ζωής μας.

Η εμπειρία των αδελφών είναι πολύ σημαντική και καθοριστική για τη δόμηση του ψυχισμού του κάθε παιδιού. Τα πρότυπα σχέσεων που το παιδί έχει αποκομίσει και φέρει από τις σχέσεις με τα αδέλφια του, τα εφαρμόζει σε όλες τις ισότιμες σχέσεις που θα αναπτύξει αργότερα στη ζωή του. Και επειδή κάθε αληθινή σχέση δεν είναι τέλεια και ιδανική πρέπει να παραδεχτούμε ότι αγάπη και μίσος, αποδοχή και ζήλια συνυπάρχουν και κάθε αδελφός (ή αδελφή) είναι καταδικασμένος σε αυτό το διπλό ρόλο.

Οι διαφορές αναδεικνύουν τη μοναδικότητα και την ομορφιά του καθένα και οδηγούν στην πολυπόθητη αποδοχή και αγάπη.

Κείμενο : Καραμπίνη Αδαμαντία, Κοινωνική Λειτουργός, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας, Συνεργάτης Κέντρου Νευροεξελικτικής Αγωγής Παιδιού